Opieka nad seniorem

dr inż. Agnieszka Wnuk-Gnich

Z roku na rok rośnie zainteresowanie opiekunów zdrowiem i dobrym samopoczuciem starszych psów (Bartges i wsp. 2012).Według literatury („Book of Dogs UC Davis School of Veterinary Medicine”) psy małych ras stają się geriatryczne w wieku około 10–11 lat; psy ras średniej wielkości w wieku 9–10 lat; psy dużych ras w wieku 8 lat; a psy ras olbrzymich w wieku 7 lat. Starsze zwierzęta domowe stanowią 30-40% pacjentów w praktyce ogólnej, a odsetek ten prawdopodobnie wzrośnie w przyszłości, ponieważ psy żyją coraz dłużej (Metzger, 2005). Jest to jeden z powodów, dlaczego geriatria oraz gerontologia stają się coraz bardziej popularnymi dziedzinami w medycynie weterynaryjnej. Są to zagadnienia koncentrujące się na leczeniu i opiece nad chorymi, starszymi zwierzętami (Hoskins, 2006). Podstawą prowadzonych terapii jest redukcja bólu i dyskomfortu w życiu codziennym oraz świadomość, że niektórych zmian nie jesteśmy w stanie cofnąć, a możemy jedynie działać objawowo. Rehabilitacja dysponuje wieloma narzędziami, które mogą pomóc w walce o sprawność, redukują ból, a tym samym wpłyną na poprawienie komfortu i jakości życia.

W przypadku psich seniorów bardzo często doczynienia mamy z takimi jednostkami chorobowymi jak: nadwaga i otyłość, choroby nowotworowe, zaburzenia i deficyty neurologiczne oraz chorobą zwyrodnieniową stawów ((Beale i wsp., 2005, Zink, 2013, Wnuk-Gnich, 2022).

Ból “cichy” towarzysz

Jak podkreśla Kahlo, (2021) leczenie bólu jest obowiązkiem etycznym i stanowi przykład dobrej praktyki klinicznej. Ma to szczególnie duże znaczenie u Pacjentów którzy nie są w stanie werbalnie zakomunikować takiej potrzeby (Gamba, 2021). Niestety w wielu przypadkach zmiany w zachowaniu, które sugerują obecność bólu są tak subtelne, że łatwo je przeoczyć. Właściciele psów rzadko mają okazję zaobserwować u nich objawy bólowe, ponieważ wiele psów nie okazuje go podczas codziennej aktywności. Duża część psów w starszym wieku nie jest w stanie wykonać prostych czynności tj. wchodzenie na schody, wskakiwanie czy zeskakiwanie z kanapy, odmawiają prostych zabaw ze względu na obecny ból różnego tła (Wnuk-Gnich, 2022) (fot. 1). Niewątpliwie ból ten musi być leczony i nie może być bagatelizowany, a szczególnie u starszych zwierząt, gdzie dotkliwy i długotrwały zwiększa podatność na patologiczne stany w organizmie, ogranicza aktywność fizyczną i przyczynia się do znacznego obniżenia komfortu i jakości życia Naszych podopiecznych (Belshaw, 2018).

Rehabilitacja weterynaryjna dysponuje szeregiem narzędzi, które działają przeciwbólowo, przeciwzapalnie i regeneracyjnie. Nie bez znaczenia są terapie manualne i masaż, które w znacznym stopniu pozwalają pozbyć się przewlekłego bólu mięśniowo-powięziowego, będącego efektem kompensacji wynikających chociażby z OA, dysplazji stawów biodrowych, czy też zaburzeń neurologicznych. Nieodłącznym i bardzo często niedocenianym, a mającym szalenie istotne znaczenie w rehabilitacji psiego seniora jest kinezyterapia (leczenie ruchem). Bardzo ważna jest również świadomość właściciela, odpowiednie przystosowanie domu, jak i modyfikacja pewnych codziennych aktywności (Wnuk-Gnich, 2022, Wnuk-Gnich i Blauth,2021).

Fizjologia procesu starzenia i choroby wieku starczego

Według Sali starość to „całokształt zmian, które powstają w organizmie w miarę upływu czasu i doprowadzają do ubytków czynnościowych oraz ostatecznie do śmierci”. Starzenie fizjologiczne jest procesem postępującym i nieodwracalnym powodującym zmiany w tkankach i narządach organizmu, zdeterminowanych przez czynniki genetyczne i modyfikowanych przez współistniejące choroby, aktywność życia, żywienie oraz czynniki środowiskowe (Mazurek, 2020).

Według Bielak- Żmijewskiej i wsp. (2014) starzenie komórkowe przyczynia się do tego, że organizmy starsze częściej zapadają na pewne typy chorób, nazywane chorobami wieku podeszłego. Rola starzenia komórkowego jest ściśle zależna od wieku organizmu i w okresie młodości pełni nieocenione funkcje w ochronie przed nowotworami i w regeneracji tkanek, a w wieku podeszłym przyczynia się do dysfunkcji tkanek i narządów oraz do pojawiania się chorób związanych z wiekiem. Proces ten powoduje wiele zmian w organizmie, takich jak: spowolnienie metabolizmu, spadek elastyczności skóry, utrata masy mięśniowej, artrozy. Przez co starzenie się związane jest z występowaniem takich schorzeń ortopedyczno- neurologicznych u psów jak: spondyloza kręgosłupa, OA, dyskopatie, stany zapalne, zwyrodnienia rdzenia kręgowego, zespół zaburzeń poznawczych oraz można zauważyć spadek ostrości zmysłów (Jabłońska, 2019; Beale i wsp., 2005; Lorenz 2004).

Rehabilitacja psiego seniora

Zapewnienie opieki psim seniorom jest wymagającym zadaniem dla lekarza weterynarii, zoofizjoterapeuty oraz właściela. Wraz z postępującymi procesami starzenia, regeneracja, metabolizm oraz odpowiednie samopoczucie słabną, co może powodować wolniejszą regenerację (Posłuszny i wsp. 2011). A zatem opieka rehabilitacyjna powinna być kompleksowym działaniem:

lekarza weterynarii i jeśli zajdzie taka potrzeba wdrożenia odpowiedniej farmakoterapii lub medycyny regeneracyjnej,
dietetyka – odpowiednie odżywianie oraz suplementacja, kontrola masy ciała,
zoofizjoterapeuty- polegającym na doborze odpowiednich zabiegów fizykalnych, masażu i terapii manualnej oraz kinezyterapii,
właściciela – wsparcie emocjonalne zwierzęcia, zaangażowanie w proces leczenia oraz odpowiednio dostosowanie przestrzeni w której zwierzę przebywa poprzez przystosowanie domu, wsparcie ortopedyczne, odpowiednio dostosowane spacery.

Dieta i suplementacja

W 2017 r. FEDIAF’s Scientific Advisory Board Statement wydał Nutrition of Senior Dogs, w której na podstawie badań naukowych precyzuje ogólne zalecenia dotyczące żywienia starszych psów. Według autorów, nie ma zbyt wielu badań naukowych dotyczących karmienia psiego seniora. Autorzy w publikacji podkreślają, że nie są dostępne konkretne dane dotyczące np. podaży minerałów- wapnia i fosforu, dlatego nie powinna ona przekraczać zaleceń dla dorosłych psów. Stosowane sole mineralne powinny być łatwo łatwo rozpuszczalne, tak aby wystarczające ilości były dobrze wchłaniane. Psom ras dużych i olbrzymich oraz z problemami ortopedycznymi często zaleca się suplementację glukozaminą i chondroityną oraz czarcim pazurem (Markiewicz, 2021). Zalecana jest także suplementacja kwasami omega 3 (Lenox i wsp., 2003). Mają one działanie przeciwzapalne, co może łagodzić stany zapalne układu kostno-stawowego, zmiany neurodegeneracyjne oraz mogą wspomagać zdolność zapamiętywania u seniorów. Z wiekiem spada również masa mięśniowa, w takich stanach poleca się stosować HMB (Biel i wsp. 2020). Jednak należy pamiętać, że źle dobrane suplementy lub stosowanie ich za dużo może mieć gorszy wpływ na organizm zwierzęcia niż brak suplementacji. Dlatego warto zapytać lekarza weterynarii, dietetyka zwierzęcego lub zoofizjoterapeutę o poradę i odpowiednie dobranie suplementacji.

Kontrola masy ciała

Niestety w populacji psów podobnie, jak i u ludzi zmagamy się z problemem otyłości i nadwagi. Ten element terapii jest niewątpliwie najtrudniejszy dla Właścicieli i wymaga od Nich dużego zaangażowania. Z badań Willems i wsp. (2017) wynika, że znacząca część psich seniorów ma nadwagę, która może doprowadzać do innych poważnych schorzeń, takich jak: cukrzyca, nadciśnienie, zwyrodnienia stawów, spondyloza, schorzenia układu krążeniowo- oddechowego, przez co drastycznie spada poziom komfortu życia. Jak wykazali German i wsp. (2012) w swojej pracy, jakość życia psów po schudnięciu nadprogramowej wagi znacznie się poprawiła. Kontrola masy ciała ma szalenie duże znaczenie u psów starszych zmagających się z chorobą zwyrodnieniową stawów (Wnuk-Gnich, 2022).

Rehabilitacja

Pacjent geriatryczny znajduje szczególne miejsce w gabinecie zoofizjoterapeutycznym. Bardzo często są to Pacjenci którzy regularnie korzystają z zabiegów fizykalnych, masaży, czy też terapii manualnej. Odpowiednio dobrane metody na podstawie badania klinicznego, wywiadu i możliwości właściciela tworzą programy usprawniania, które znacząco wpływają na komfort i jakość życia pacjentów. Zadaniem fizjoterapeuty jest jak najlepsze dostosowanie metod leczenia do potrzeb psiego pacjenta, a także modyfikacja zabiegów w trakcie fizjoterapii, dla uzyskania najlepszych możliwych efektów.

W przypadku pacjentów geriatrycznych zasadne jest wykorzystanie zabiegów o szerokim spektrum działania tj. pole magnetyczne. Jest to metoda nie termiczna, którą można stosować w okresie ostrym choroby. Ze względu na swoje właściwości przeciwbólowe, przeciwzapalne i regenerujące świetnie sprawdza się w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów. Odgrywa też znaczącą rolę w regeneracji powysiłkowej oraz w przebiegu różnych chorób neurologicznych, których objawami są niedowłady i porażenia kończyn. Przywraca tkankom prawidłowe funkcjonowanie. Idealnie sprawdza się w leczeniu bólu mięśniowo-powięziowego, dlatego też bardzo często stosowana jest jako wstęp do terapii mięśniowo-powięziowej. W badaniach wykazano, że zastosowanie pola magnetycznego u ludzi po zabiegach chirurgicznych umożliwiło zmniejszenie stosowania leków przeciwbólowych. Podobne wyniki uzyskano w badaniach klinicznych u psów poddanych zabiegom usunięcia przepukliny krążka międzykręgowego. Drugim zabiegiem mającym dość szerokie zastosowanie jest terapia TECAR (Capacitive and Resistive Energy Transfer), który jest bezpieczną, nieinwazyjna metodą stymulacji i regeneracji. Znajduje ona szczególne zastosowanie w leczeniu urazów oraz chorób układu mięśniowo-szkieletowego. Początkowo wykorzystywana wyłącznie w rehabilitacji sportowców w celu skrócenia czasu ich leczenia od niedawna wprowadzona i z powodzeniem stosowana w medycynie weterynaryjnej. Dzięki obecności specjalnych bransoletek terapeuta podczas terapii manualnej równocześnie może przekazywać energię elektryczną (fot. 2). Uzupełnieniem terapii fizykalnych w gabinecie jest stosowanie przez właścicieli w domu elektroterapii TENS zwłaszcza u pacjentów z bólem przewlekłym i nawracającym. Metoda ta polega na zastosowaniu impulsów elektrycznych w celu łagodzenia bólu. W domu przydatna jest również Lampa sollux to elektryczna lampa terapeutyczna, emitująca promieniowanie podczerwone. Z powodzeniem wykorzystywana w domu przy takich przypadkach jak, różnego rodzaju bóle: kręgosłupa, bóle mięśniowe, zespół końskiego ogona, choroba zwyrodnieniowa stawów, ale w okresie przewlekłym, bóle mięśniowe, niedowłady oraz przygotowanie do masażu, ćwiczeń, mobilizacji, czy niektórych zabiegów fizykalnych (Wnuk-Gnich i Blauth,2021). Uzupełnieniem terapii ogólnej jest stosowanie zabiegów laseroterapii celowanych na konkretny region ciała. W przypadku pacjentów u których nie ma możliwości stosowania doustnych leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych z pomocą przychodzi ultrafonoforeza, a więc podanie leku bezpośrednio do stawu za pomocą ultradźwięków. Należy jednak pamiętać, że dobór zabiegów zależy od aktualnego stanu klinicznego pacjenta. W przypadku chorób neurologicznych, ortopedycznych, zapaleniach kości i stawów, chorobie zwyrodnieniowej oraz przewlekłych chorobach, świetnie sprawdza akupunktura.

Zespoły bólowe układu ruchu mogą być skutecznie leczone przy użyciu różnych form w tym terapii manualnej (fot. 3). Powstający ból mięśniowo-powięziowy jest wynikiem zmiany biomechaniki ruchu oraz kompensacji. Głównym celem terapii mięśniowo-powięziowej jest przywrócenie lub poprawa ruchomości między warstwami powięzi lub tkankami, które otaczają narząd, zmniejszenie bólu, poprawa wydolności i samopoczucia, korekcja dysfunkcji ruchowych i wzorca ruchowego, przywrócenie prawidłowego zakresu ruchu, a przede wszystkim działanie przeciwbólowe.

Rehabilitacja kinezyterapia

Zarówno psie jak i ludzkie ciało stworzone jest do ruchu, dlatego tak ważna jest regularna aktywność fizyczna przystosowana do aktualnego stanu klinicznego pacjenta. Regularna aktywność to nie tylko wzmacnianie ciała, ale też aspekty społeczne i psychologiczne, co w znacznym stopniu wpływa na aktywność fizyczną jak i w znacznym stopniu umysłową (Mazurek, 2020). Do głównych korzyści wynikających z odpowiednio stosowanej kinezyterapii w przypadku psów geriatrycznych zaliczyć można:

poprawę i utrzymanie wydolności układu oddechowego oraz sercowo-naczyniowego,
poprawę mineralizacji kości,
łagodzenie dolegliwości bólowych,
profilaktykę urazów,
poprawę jakości i komfortu życia,
udział w życiu społecznym (Mazurek, 2020).

A zatem kinezyterapia powinna być jedną z podstawowych terapii. Umiarkowany i odpowiednio dobrany trening powinien mieć charakter zapobiegawczo-terapeutyczny. Ćwiczenia powinny opierać się na zwiększaniu świadomości oraz koordynacji ciała, utrzymaniu tkanek oraz stawów w odpowiednim zakresie ruchu oraz elastyczności. Idealnym uzupełnieniem treningów jest korzystanie z naturalnych akwenów wodnych lub z profesjonalnych treningów w bieżni wodnej, zwłaszcza u tych pacjentów którzy mają problem z utrzymaniem równowagi na lądzie lub mają problem z nadwagą i otyłością i ćwiczenia na suchym lądzie byłyby dla nich zbyt forsowne i mogłyby przyczynić się do przeciążenia lub urazu układu mięśniowo-szkieletowego.

Spacery powinny nie być już długie i zbyt męczące, raczej zaleca się wyprowadzanie psów częściej, ale na krócej. Ważnym elementem każdego spaceru powinny być ścieżki sensomotoryczne, które będą wpływać m.in. na świadomość ciała. Dzięki której pies jest świadomy własnego ciała i ułożenia poszczególnych części ciała względem siebie. Jest to szalenie ważny element w codziennym funkcjonowaniu każdego żywego organizmu. Bardzo prostym ćwiczeniem jest spacer w lesie i chodzenie po różnych podłożach tj. piasek, trawa, mech, gałęzie, itp (fot. 4)

Przystosowanie domu

W przypadku seniorów ogromne znaczenie ma odpowiednie przygotowanie przestrzeni w której przebywa pies. Jedną z podstawowych zmian jest eliminacja wszelkich śliskich nawierzchni, zwłaszcza u pacjentów geriatrycznych posiadających deficyty neurologiczne. Dzięki wykładzinom/dywnom powierzchnie stają się bardziej stabilne i łatwiejsze do pokonania. W przypadku psów mających duży problem z chodzeniem, utrzymaniem równowagi zasadne jest stosowanie pomocy w formie “naklejek” na opuszki zwiększających przyczepność (fot. 5), bądź też stosowanie zaopatrzenia ortopedycznego typu szelki, uprzęże pozwalające na stabilizację i podtrzymywanie podczas pokonywania chociażby schodów. Warto jest również wyeliminować możliwość samodzielnego wchodzenie i schodzenia ze schodów po przez zastosowanie odpowiednich bramek zwłaszcza u pacjentów z zaburzeniami chodu. Zaleca się również stosowanie ramp/podestów ułatwiających wchodzenie i schodzenie. Duże psy, które jeżdżą w bagażniku, powinny korzystać z rampy lub schodków, które ułatwiają wsiadanie i wysiadanie, a małe zwierzęta należy podnieść.

· Podsumowanie

Prawidłowo przeprowadzona rehabilitacja psiego seniora w znacznym stopniu opiera się na ścisłej współpracy lekarza weterynarii, zoofizjoterapeuty oraz właściciela. Dzięki wielu metodom jesteśmy w stanie leczyć ból, a tym samym poprawiać komfort i jakość życia. Poprzez odpowiednie przystosowanie środowiska w którym przebywa zwierzę oraz poprzez zapewnienie odpowiedniej aktywności wpływamy na opóźnienie procesów starzenia.